BİRUNİ

   BİRUNİ

         Matematik,astronomi fizik,tarih,felsefe ve tabiat bilimlerinde ün yapmış bir bilginimizdir.Harezm Miladi 973–1051 yılları arasında yaşamıştır.Türkistan’ın Hive Kentinde doğmuştur.İbn-i Sina’dan ders almıştır.Geometri ve trigonometri alanında büyük başarı göstermiştir.Maddelerin özgül ağırlığını bulmuştur.Astronomi konusunda yazdığı eserler batılı ilim adamlarına kaynak oluşturmuştur.Türk olmasına karşın eserlerini zamanın geleneğine uyarak Farsça veya Arapça yazmıştır.Batı dünyasında ALİBORON olarak ta tanınır.Hindistan dönüşü yazdığı Tahkiki ma li’l hind daha sonra Hint dinleri ve felsefe konusunda yazılmış en önemli kaynak olmuştur.Başlıca eserlerinden sayılan Kitab-üt Tefhim Batı ve doğuda Matematik astronomi ve astroloji konusunda el kitabı olarak kullanılmıştır.Maden,ilaç,kozmoğrafya,coğrafya ve dil bilim üzerinde eserler veren bilgin Jeodezi (yerbilim) bilimininde kurucusudur.

Felsefe alanındaki etkinliği İbni Sina ile sürdürdüğü sorulu cevaplı yazışmaya dayanmaktadır.Doğa felsefesinde gözleme ve tümevarıma dayanan bilgin Aristoteles felsefesinin çoğu tezlerine karşı çıkmakta,,dinsel görüşlerini benimsememesine karşı Razi’nin doğa felsefesi görüşlerine yaklaşmaktadır.Bu tutumuyla batı Biliminin Rönesans’ını büyük çapta etkilemiştir.Onu özgün kılan görüş ise “tarih felsefesi”dir Doğumunun 1000.yıldönümü nedeniyle ay yüzeyindeki bir kratere onun adı verilmiştir.Çeşitli konularda yüzden fazla kitap yazan Biruni 1051 yılında ölmüştür.
 

Biruni yapıtlarıyla çağının çok ötesinde bir gökbilimci ve matematikçi olduğunu kanıtladı.Bu iki bilim dalı üzerine yazdığı bir kitabında ,kendisinden önceki bilginlerin vardıkları sonuçlarla ,kendi araştırmalarının sonuçlarını (Sinüs teoreminin düzlem üzerinde kanıtlanması sinüs ve tanjant cetvellerinin hazırlanması 3.dereceden X³=1+3x  denkleminin çözümü)bir araya topladı.Ayrıca matematik ,gökbilim ve coğrafyaya ilişkin kitabi tefhim fi evaili sanaat'it- tencim adlı kitapla ,Sultan Mesut'a sunduğu El Kanun  İl Mes'udi adlı Ptolemaios'un matematik yöntemini izleyen ,bunu yapan modelinden daha titiz bir biçimde uygulayan ,genel bir gökbilim kitabı yazdı.

Son derece basit bir hesaplama yöntemiyle dünyamızın güneşin etrafında döndüğünü ve mevsimlerin böylelikle meydana geldiğini ispatlamıştır.Jeolojik dönmelerin birbirini izlediği görüşünü El-Biruni ortaya atmıştır."Zamanın geçmişiyle denizler kara,karalar da deniz oluyor" diyordu.
 

Botanik bilimi yanında yıldızlar ve madenleri incelemiş,gökyüzü ile yeryüzünün gizliliklerini araştırmıştır.Ortaasya da hazırlanan ilk dünya küresini yapmıştır.İbni Sina ile birlikte dünyanın yapısı ,yer çekimi ivmesi(Serbestçe düşmeye bırakılan bir cismi etkileyen fiziki kanunlar) ve bölünemez zerrecikler (Atomlar) üzerinde ilk çalışmayı yapmışlardır.Astronomi dalında devrinin en büyük bilgini idi.Ayın Med-Cezzir (Gel-git) üzerindeki etkisini bugünkü bilgilere eş tarzda ispatladı(Astronomi çalışmalarını "el kanun el Mesudi" adlı eserinde topladı.Gazneli Mahmud'un oğlu Mesud'a sunduğu Kanun el Mesudi; Sultan Mesud'u çok duygulandırmış ve El biruni'yi taltif ve teşvik için bir fil yükü saf gümüş yükü ihsan ettiğinde ,"bu armağan beni baştan çıkarır,ilimden uzaklaştırır,İlmin sürekli zenginliğini gümüşün kısa süreli bayağı parıltısına hiçbir zaman değişmem" cevabını vermiştir.Biruni "Kitab-ul Saydala fi'l-tıb" adlı eserinde bitkilerin fiziki özelliklerini sınıflandırarak şifalı otlar ve bunların kullanışlarına bağlı alfabetik ve dünyanın ilk kodeksi (ilaç fihristini) meydana getirmiştir.Bu eserinde 700 Arapça,40 Süryanice,350 Hintçe,adı zikredilen şifalı bitkiden bahsetmiştir.Deniz suyundan tuz çıkarılması usulü onun insanlığa kazandırdığı buluşlarındandır.Kendi usulüyle cisimlerin özgül ağırlığını hesaplamıştır,günümüzdeki ölçümlerle aradaki fark çok küçük sayılabilecek durumdadır.(18)

Başlıca eserleri:Boş geçen yüzyıllardan kalan eserler(1001),Konutlar arası uzaklığın düzeltimi için mekânların sınırlanması(1025),Mesudi’nin gökbilimi ve yıldızlar üzerine yasası(1030),Cevherlerin etkileri ve topluluklar kitabı(1048) Kitabu’s Seydane (1050)
 

Biruni'nin çeşitli ilim dallarında yaptığı çalışmalar şöyle özetlenebilir:

1-Dünyanın yuvarlak olduğunu ve kendi etrafında döndüğünü ilmi olarak izah etmiştir.

2-Dünyanın yüzölçümünü ve kutrunu doğru olarak ölçmüştür.

3-Şehirlerin arz ve tul dairelerini tespit eden ve bugünkü modern ölçülere uygun sonuçlar alan ilk bilgindir.

4-Karaların kuzeye doğru kaydığı faraziyesini ilk defa ortaya atmıştır.

5-Membaların meydana gelişini ve yeraltı sularının oluşunu ve durumlarını tespit etmiştir.

6-Riyazî coğrafya metodunu kurmuştur.

7-güneşin hararetine dair görüşleri tespit ve tartışmıştır.

8-güneşin kış aylarında kuzey yarım küresine ve yazın güney yarım küresine yaklaştığını,met ve cezirin sebeplerini ve rüzgârların varlık sebebini ilk defa araştıran,bulan ve sistem halinde izah eden o dur.
        9-Denizlerin ,dağların ve karların nasıl meydana geldiğini ilmi olarak izah eden ve keşfeden âlimdir.

10-Milletlere ait kronolojik malumat veren,bayram günlerini bildiren ilk ciddi eseri meydana getirmiştir.

11-Ceybi Külli'nin 60 dan değil l den başladığını söylemiştir.

12-Müsellesat tabirini adet olduğu esasını ortaya koymuştur.

13-İzafi sıkletleri tayin,güneş ve ayın hareketlerini tespit etmiştir.

14-Akşam akranlığı ve küsuf esnasında vukua gelen cevvi hadiseleri izah etmiştir.

15-Deniz suyundan tuz istihsal etmiştir.bunun ilmi izahı yapmış ve metodunu kurmuştur.

16-İlk cihan haritası ve ilk küreyi yapmıştır.

17-Maden istihsal ve maden nevileri hakkında yaptığı keşifler ve kurduğu istihsal metotlarıyla çığır açmıştır.

18-Nebatat kanunlarını tespit ve keşfetmiştir.

19-İlk defa ilaçların isimlerini ve yapılış tarzlarını inceleyen kitap Al - Şeydan 1050 yılında yayınlanmış olup bu eserde ilaç isimleri Arapça,Sümerci, Yunanca, Türkçe,Sanskritçe,Süryanice,Hintçe ve Harezm dilinde yazılmıştır.bu eser ilk tıp lügatidir.

20-Porselen,çinicilik,çay ve bambu istihsali hakkında çeşitli metot ve usuller bulmuştur.

21-Tarih ve coğrafyada ilk doğru bilgiyi veren ümit burnu'nu ve dünya kıtalarının durumu hakkında en doğru görüşleri ortaya koymuştur.

22-Kanal,nehir ve kuyulardan ,dolap vasıtasıyla yükseklere su çıkarmak usulü ona aittir.

23-İlk feodezi eseri yazmıştır.

24-Türk tarihinde 12 senelik takvimin mahiyetini ve tatbikini tespit edip yazan ilk âlimdir.(18)