EVLİYA ÇELEBİ

EVLİYA ÇELEBİ

       

Türk gezgin (İstanbul 1611-Mısır 1682 den sonra ) 117 yaşında ölen (1648) babası Derviş Mehmet  Zıllı Sarayın kuyumcubaşısı idi.Evliya Çelebi ünlü seyahatname'sinde, kendini seyyah-ı âlem ve nedim-i beni-âdem Evliya-yi bi-riya" diye tanımlar.Fatih'in "mir-i âlem”lik hizmetinde bulunan Yavuz-Er'in torunlarındandır. Ahmet I zamanında saraya getirilen, sonradan kuyumcubaşı Derviş Mehmet'le evlendirilen annesi Abaza olup, sadrazam Melek Ahmet Paşa ile akrabadır. Evliya Çelebi, bir süre medresede okumuş, hafız olmuş, Murat IV zamanında saraya alınmış (1636), orada hat , musiki, tecvit, ilm-i nahiv ve kafiye dersleri görmüş; tatlı dilli, mizah yetenekli, sevimli bir kişi olması dolayısıyla, zaman zaman padişah meclislerinde bulunmuş; dört yıl sonra 40 akça ile sipahi zümresine katılmak üzere çerağ edilmiştir (1640). Babasından ve tanıdığı yaşlı kişilerden dinlediği serüvenler, onda uzak ülkeleri görme isteği uyandırmıştır. Kendi anlattığına göre, 1630'da bir gece rüyasında Peygamber'i görmüş, " Şefaat, ya resul-Allah" diyecek yerde, heyecanla dili dolaşarak, "Seyahat, ya resul-Allah" demiş, ondan sonra gezgin olmuştur. İlkin, bütün girdisi çıktısıyla, tekkelerden koltuk meyhanelerine, büyüklerin meclislerinden meddah kahvehanelerine kadar, adım adım İstanbul'u gezmiş; din ve kültürler ile ilgili bütün yapı kurumları (cami,mescit, medrese vb.), çarşı ve pazarları, bütün gezme yerlerini (Kağıthane,Boğaziçi vb.) saz ve söz âlemini ,donanma şenliklerini ,meddahları mukallitleri,hanende ve sazendeleri ,türlü içkileri ve keyif verici maddeleri ,eğlence düşkünü mirasyedileri ve hoppa çelebileri ayrıntılarıyla anlatmış;on yıl sonra (1640) İstanbul dışı gezilerine başlamıştır.Taşrada görev alan çeşitli devlet adamalarının yanında çalışarak ,bazı seferlere katılarak mektup getirip götürerek ya da kendi başına yola çıkarak ,İmparatorluğun uzak yakın birçok şehirlerini ve ülkelerini (Bursa ,İzmit, Trabzon, Erzurum,Sivas,Van,Diyarbakır,Bitlis vb,Suriye, Filistin, Irak, Hicaz,Mısır, Sudan, Rumeli,Balkanlar, vb.) ayrıca yabancı ülkeleri  (İran , Azerbaycan , Gürcistan, Kafkasya, Kırım, Macaristan, Avusturya, Almanya, Hollanda, Lehistan, İsveç,Rusya,Yunanistan,Arnavutluk,Girit vb.) dolaşmıştır.Öldüğü tarih kesin olarak bilinmiyor. Kitabının son cildinde , de geçen bazı olaylar  anlatıldığına göre o tarihten sonra öldüğü anlaşılıyor.Öldüğü yer de (Mısır,belki de İstanbul) kesin olarak belli değildir.

        Evliya Çelebi elli yıldan çok süren gezileri sırasında gördüğü her şeyi yazmıştır.O nedenle onun yapıtı,coğrafya,tarih,folklor,dil,etnografya,toplumbilim,iktisat vb bakımlarından önemli bir kaynak sayılmaktadır.Kitapta XVll.yy.toplum yaşayışının bütün özelliklerini bulma imkanı vardır.Doğrudan doğruya kendi gördüklerini anlatmakla birlikte okuduğu yazarlardan (Makrizi,Taberi,Ali,solakzade,vb) da yararlanmış ;bazı kanunnameler ,sicil ve evkaf kayıtları bazı tahrir defterleri vb. gibi resmi kayıtları incelemiş ;birtakım menakıbname (Ahmet Yesevi,;Sarı Saltuk,Emir sultan menakıpnameleri vb.)ve velayetnameleri (Hacı Bektaş velayetnameleri ) görmüş yazıtları toplamış ünlü kişilerin biyografyalarını saptamıştır.Bu belgesel çalışmaların yanısıra dinleyenlerin ve okuyanların ilgisini artırmak için ,anlattığı şeylere aklın almayacağı garip olaylar katmasını  (Fil doğuran kadınlar,gaipten haber veren mağaralar vb.) uydurma ve abartmalarını da gözden uzak tutmamak gerekir.

        Evliya Çelebi yapıtını konuşur gibi sade bir dille yazmıştır.Yer yer rastlanan yabancı sözcük ve yabancı dil kuralları söz hüneri göstermek amacıyla kullanılmadığı için metnin anlaşılmasında güçlük çekilmez.Özellikle kişilerin konuşmaları olduğu gibi yansıtılmıştır.Olayları hikaye eden yerlerde ,kurgunun merakı uyandıracak yolda düzenlenmesi bakımından çok üstün başarı gösterilmiştir.

        Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı yapıtı  büyük ciltten oluşur.İlk altı cilt ikdam gazetesi yayıncısı Ahmet Cevdet tarafından Necip Asım'ın gözetiminde pertev Paşa nüshası temel alınarak basılmıştır.Altıncı ciltin basımına Macar bilimler akademisi de yardım etmiş ve bu basımı Dr.Caracson denetlemiştir.(Cilt 1,2,3,4 İstanbul/ 1314/1896;c.5   1315/1897; c,6 1318/1900) Yedinci ve sekizinci ciltler Türk Tarih Encümeni'nce Kilisli Rıfat’ın gözetiminde Beşir Ağa Nüshası temel alınıp öbür nüshalarla karşılaştırılarak bastırılmıştır (1928).dokuzuncu ve onuncu ciltler ise Maarif vekaleti'nce yine Beşir Ağa nüshası temel alınarak yeni harflerle bastırılmıştır .(1935–1938) ilk altı cildin basımı ,Abdülhamit ll dönemine rastladığından ,birçok parçalar sansür nedeniyle çıkarılmıştır.Daha sonraki  yıllarda ,yapıtın kısaltılmış bazı baskıları da yapılmıştır.Reşat Ekrem Koçu ,Evliya Çelebi Seyahatnamesi,5 cilt ,1943–1951;Zuhuri Danışman Evliya Çelebi seyahatnamesi,15 cilt,1970–1976 ,bunlar dışında Seyahatnameden bazı seçmeler de yayınlanmıştır.Mustafa Nihat Özon,Seyahatname,Onyedinci Asır hayatından Levhalar,3 cilt,1944–1945 ;Nihal Atsız,Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden seçmeler ,2 cilt,1962 vb.